مسجد عتیق شیراز، برای آن‌ها که با شیراز و عجایب هفتگانه‌اش آشنا نیستند مثل همه ابنیه تاریخی است. شاید برای اولین‌بار که اسم این مسجد را بشنوید به فکرتان هم نرسد که چه تاریخ عظیم و داستان‌سرایی پشت سرش دارد. خیالاتی که مردم درباره این مسجد دارند عجیب است و البته معماریش عجیب‌تر.
اسطوره را بیشتر بشناسیم
مسجد عتیق واقعا سرگذشت عجیبی و تاریخ عظیمی دارد. از گفته‌های مردم به‌خوبی می‌توان به سرگذشت و اهمیت این مسجد پی‌برد. اهمیت مسجد برای مردم شیراز با کعبه برابر است. همان‌قدر که داستان‌های عجیب‌وغریب درباره کعبه گفته شده این مسجد هم در افسانه‌ها جا دارد.
اگر در عکس یا از نزدیک معماری مسجد را ببینید، مجذوب معماری و نوآوری در طراحی آن‌جا می‌شوید، اما اگر سرگذشتش را بخوانید آن‌وقت عاشقش خواهید شد. مسجد عتیق در زمان عمرو لیث ساخته شده است. عمرو جزو پادشاهان خوب صفاری بوده. کسی که اگر با یک دستورش بخواهیم کارنامه‌اش را بسنجیم و آن دستور بازسازی این بنای تاریخی باشد، مستحق ستایش است. کاری ندارم که این بنا به چه دلیل ساخته شد، اسمش مسجد است یا آتشکده، اصالت از گوشه‌گوشه‌اش می‌بارد و هر چیز اصیلی قابل ستایش است.
مردم شیراز از هر قوم و با هر تفکری، همان‌قدر که به تخت‌جمشید و شاهچراغ می‌بالند، مسجد عتیق را هم می‌پرستند و به آن احترام می‌گذارند. شنیده‌اید که وقتی کسی موفق می‌شود، افراد موفقیتش را به خودشان نسبت می‌دهند، مسجد عتیق هم چنین شرایطی دارد. تقریبا بیشتر ادیانی که در شیراز بوده‌اند، برسر منشا اصلی بنا اختلاف دارند و آن را به خود نسبت می‌دهند. هرچه که بوده حالا مسجد است و به این نام شناخته می‌شود پس شما هم با همین دید برای بازدیدش شال و کلاه کنید و به تاریخش احترام بگذارید، نه به اسمش.
اسطوره شناسی با مراجعه به شواهد تاریخی
همان‌طور که گفته شد ادیان مختلف منشا اصلی مسجد را به خود نسبت می‌دهند. آن‌چیز که شواهد تاریخی مشخص کرده زمین و بنای مسجد عتیق روی آتشکده یا ساختمانی که گذشته برای عبادت بوده ساخته شده است. داستان ساخت این بنا به سال‌های خیلی دور یعنی 281 هجری قمری برمی‌گردد. جایی که عمرو لیث احساس کرد طبقه مذهبی جامعه‌اش نیاز به پایگاهی اجتماعی دارد. چه جایی بهتر از مسجد؟ هم همه نسبت‌به آن اِرق مذهبی دارند و هم از نظر معماری گنجایش تعداد زیادی از مردم را دارد. شاید خودش هم فکرش را نمی‌کرد که چنین شاهکاری از آب درآید و چنین خدا بیامرزی برایش درست کند، اما شد…
مسجد عتیق شیراز از همان اول به پایگاهی برای کارهای اجتماعی مسلمانان تبدیل شد. جایی برای تحریر قرآن، مطالعه و تفسیرش، جایی‌که اعجوبه‌هایی مثل حافظ را به دنیای علم و هنر معرفی کرد. مسجد عتیق فقط برای نمازخواندن و عبادت هم نبود، وگرنه کسی مثل حافظ باتوجه به شواهد تاریخی در آن رشد نمی‌کرد.
درواقع این مسجد اولین پایگاه اجتماعی – مذهبی شیراز بود. همه در آن جمع می‌شدند تا نتیجه‌ای بگیرند، درباره چیزی مشورت کنند یا به گفت‌وگو بپردازند. همین مسئله باعث شد که معماران برای درهای ورودی مسجد 6 محل در ضلع‌های مختلف درنظر بگیرند.
مهمترین جنبشی که به گواهی تاریخ در این مسجد شکل گرفته است، کتابت قرآن با همکاری حافظان و خطاط‌های بزرگ زمان خود بود. آن‌ها در مکانی به نام دارالمصحف جمع می‌شدند و با تلاوت و نوشتن آیات قرآن روی پوستین‌های مختلف مرجع آسمانی مسلمان‌ها را به کتابی در دسترس تبدیل کردند.
![مسجد عتیق شیراز]()
سرگذشت مرمت‌های مسجد عتیق شیراز
سرگذشت مرمت‌های مسجد عتیق شیرازخب طبیعتا ساختما یا ابنیه تاریخی نیز مثل هر چیز دیگری در گذر زمان به سمت فرسایش و نابودی می‌روند. مسجد عتیق نیز از این قاعده مستثنا نبوده. این مسجد از همان زمان ساخت یعنی سال 281 هجری قمری تا الآن بارها توسعه یافته و ترمیم شده است. بخش‌هایی اضافه و قسمت‌هایی هم مرمت شده‌اند. برای مثال سال 1031 هجری قمری یعنی در دوره صفویه بخش‌هایی از ایوان شمالی مسجد مرمت شد. این قسمت‌ها شامل درب شمالی و کتیبه‌های سردرش بودند که به زیبایی و با بهرگیری از استادان و معماران به نام آن زمان ترمیم شدند.
تاریخ بعدی که برای مرمت این بنا ثبت شده سال 1348 است. در این سال ضلع جنوبی مسجد که از طاق نمایی بسیار بلند و دو شبستان قدیمی تشکیل می‌شود، مرمت شدند. باید این مسئله را مد نظر داشت که چنین آثاری همیشه نیاز به رسیدگی و مراقبت دارند. گاهی این مرمت باید از طرف متولیان مجموعه انجام شود و خیلی از مواقع نیز مردم باید مراقب نمادهای خود باشند که البته درباره مسجد عتیق خِیل کثیری از بازدیدکنندگان و اهالی شیراز به خوبی رعایتش می‌کنند.
نگاه به مسجد عتیق از دید معماری
همان‌طور که توضیح داده شد مسجد روی ابنیه‌ای باقی‌مانده از گذشته ساخته شده است. این مسئله، هم از شواهد تاریخی قابل اثبات است و هم با مقایسه معماری مسجد که متخصصان با دیگر ساختمان‌های هم دوره با آن انجام داده‌اند. بسیاری بر این باورند که طرح کلی این ساختمان وجود داشته و معماران زمان عمرو لیث فقط آن را بازسازی کرده‌اند.
البته این امر برای ساختمان وسطی مسجد صادق نیست، زیرا این ساختمان اصلا وجود نداشته و زمان پادشاه دیگری دستور ساختش داده شده است. ساختمان وسط مسجد یا همان دارالمصحف در سال 752 ساخته شد. دستور آن را شاه اسحاق اینجو داد و عملیات ساخت‌وسازش هم زیر نظر بهترین معماران تکمیل شد.
اغلب مصالح استفاده شده در ساخت این بنا گچ، سنگ و کاشی هستند. البته این مسئله را باید مد نظر داشت که مصالح خام هیچ زیبایی ندارند و وقتی دیدنی می‌شوند که با هنر معماران ایرانی به‌کار می‌روند. روی اغلب مصالح این بنا خصوصا آن‌ها که جلوه بیرونی دارند، ابزار زده شده. گچبری، مقرنس‌کاری، سنگ‌بری با ظرافت بالا و… که به وُفور در گوشه‌گوشه مسجد به‌چشم می‌خورد.
در اولین نگاه به کل ساختمان، آنچیزی که به‌چشم می‌آید، تعداد زیادی ورودی‌های مسجد است. 6 دَر دورتادور مسجد وجود دارد که راه ورود به حریم امن حرم عتیق هستند. چسبیده به دیوارهای اطراف مسجد با عرض 10 متر شبستان‌ها، ایوان‌ها، طاقنماها و… در نظر گرفته شده. این نوع ساخت باعث شده تا وسط مسجد مثل یک میدان خالی باشد. جایی برای نشستن و ازدحام جمعیت.
ایوان‌ها، رواق‌ها و شبستان‌ها همان‌طور که گفته شد دورتادور زمین، پشت‌به‌پشت دیوارهای اطراف مسجد هستند که در ادامه به تفکیک جهت‌های جغرافیایی جای هر کدام را برایتان مشخص می‌کنم.
گوشه گوشه مسجد عتیق را بخوانید
تا این‌جای مقاله تقریبا پَته تاریخی مسجد را برایتان روی آب ریختم. به‌نظرم حالا وقت آن است که کمی هم درباره دیدنی‌های مسجد عتیق شیراز بدانید. گوشه‌گوشه این مسجد زیبایی‌هایی برای تماشا دارد. ریزه‌کاری‌هایی که با یک‌بار مشاهده آن به چشمتان نمی‌آید.
حیاط و حوض مسجد
با ورود به فضای داخلی و حریم مسجد اولین نمایی که چشمتان را پر می‌کند، حیاط بزرگ و حوض هندسی شکلی است که کنار آن نزدیک به ساختمان خدای‌خانه ساخته شده است. یک حوض بزرگ که بیشتر برای تلطیف روحیه فضا، انتشار صدای آب و حتما وضو و احتیاط‌های قبل از نماز کاربرد دارد. حوض، نمای زیبایی به گوشه حیاط داده است و ویژگی دیگرش این است که نزدیک به شبستان نمازخانه ساخته شده. کف مسجد فرش شده از سنگ‌های بزرگ و مربعی است که خصوصا زمان بارش باران جلوه تماشایی دارند.
![گوشه گوشه مسجد عتیق را بخوانید]()
خدای‌خانه یا دارالمصحف
خدای‌خانه یا دارالمصحفاگر رو به وسط حیاط ایستاده باشید، چشمتان به ساختمان خدای خانه یا دارالمصحف می‌خورد. ساختمانی نه چندان بزرگ که بعد از اتمام ساخت مسجد در دوره عمرو لیث، در دوره شاه اسحق دستور ساختش داده شد. این بنا شمایل بسیار زیباست. دورتادورش ستون‌های گِرد و بزرگی قرار دارد که طاق آن را نگه داشته‌اند. پای هر ستون را با قطعه سنگ بزرگی محکم و دورتادورش را با آجرهای سنگی تزیین کرده‌اند. خدای خانه شبیه قلعه‌های اروپایی است که برج‌های گرد و بلندش تا سقف کاخ می‌رفتند، اما ابعاد بسیار کوچتری دارد.
بین هر ستون که تقریبا 12 متر طول و 10 متر عرض فاصله دارند را با دو ستون کوچک دیگر محکم کرده‌اند. یعنی اطراف این ساختمان دیوار نیست. وسط ستون و طاق دارالمصحف، اتاقی به ابعاد 8 در 6 متر ساخته شده که قبلا محلی برای نگارش قرآن کریم بوده است. دورتادور سقف این ساختمان آیات قرآن در کتیبه‌ای با خط ثلث نوشته شده که رنگ کاشی‌هایش، آبی کبود است.
دیوار ندبه
این مسجد عجین شده با داستان‌های باور نکردنی است. در ظلع جنوبی آن دیواری وجود دارد که بالایش آرم یا نماد تک پیک قرار دارد. این دیوار به دیوار ندبه معروف است و داستان‌های عجیبی درباره‌اش گفته شده است.
![دیوار ندبه]()
دروازه امام (ورودی رو به قبله)
دروازه امام (ورودی رو به قبله)دروازه امام در ضلع شمالی مسجد یعنی جایی که دو در ورودی کار گذاشته شده است، قرار دارد. کلا ضلع جنوبی جاذبه‌های ظاهری بسیار زیادی دارد. از کتیبه‌هایی با خص ثلث و به قلم استاد علائدین جواهری گرفته تا ستون و طاق نماهای بلند ورودی دروازه. شما می‌توانید پس از مشاهده دیوار، ستون و کتیبه‌های این قسمت سراغ شبستان کوچک کنار دروازه هم بروید که محرابی از سنگ دارد. محراب با کَنده‌کاری زیبا با آیات قرآن تزیین شده است.
![دروازه امام (ورودی رو به قبله)]()
تاق مروارید
تاق مرواریدتاق مروارید در همان ضلع شمالی مسجد است. تاق نمایی بلند با دو گلدسته بزرگ که هرچه نگاهش کنید کم است. سقف این تاق نما به زیبایی با آجر مقرنس کاری شده که همین مسئله زیبایی داخلی آن را بیشتر می‌کند.
رواق‌ها
عمده رواق‌های مسجد عتیق به دو رواق یکی در ضلع غربی و دیگری در ضلع شرقی مسجد ختم می‌شود. این رواق‌هایی که به ترتیب ده و سه دهانه ورودی دارند انتهایشان به شبستان‌ها ختم می‌شود. سقف رواق‌ها با آجر مقرنس کاری شده و اغلب آن‌ها به بازسازی و ترمیم نیازمندند.
![رواق‌ها]()
محراب‌ها
محرابهاهمه محراب‌های مسجد عتیق به سه سازه بسیار زیبا ختم می‌شوند. یکی از آن‌ها محرابی بسیار دیدنی است که در شبستان ضلع شمالی قرار دارد. محرابی سنگی با نقش و نگارهای کنده کاری شده روی آن که زیبایی سازه را دوچندان می‌کند.
محراب بعدی در شبستان ضلع جنوبی مسجد واقع شده. محرابی با 13 پله که از جنس چوب است. اطراف این منبر را دو ستون سنگی مارپیچی احاطه کرده‌اند. محراب سوم، محرابی است که از جنس آهن و سنگ مرمر است. محراب در شبستان اصلی مسجد قرار دارد و روی آن را با کاشی‌کاری و کتیبه‌های دست نویس تزیین کرده‌اند. نوشته‌های روی کاشی‌ها را احادیث نبوی و 13 آیه از قرآن کریم به خط ثلث و نسخ تشکیل می‌دهد.
![محراب‌ها]()
شبستان‌ها
شبستانهادر هر چهار طرف مسجد، چهار شبستان قرار دارد. شبستان اصلی آن در ضلع غربی، شبستانی باریک و قدیمی در ضلع جنوبی، شبستانی کنار دروازه امام در ضلع شمالی و یک شبستان مخروبه در ضلع شرقی این مسجد ساخته شده که تقریبا بدون استفاده است.
![شبستان‌ها]()
رابطه شاهچراغ و مسجد عتیق
رابطه شاهچراغ و مسجد عتیقمسجد عتیق و شاهچراغ همسایه و دوست یکدیگرند. این مسئله یکی از ویژگی‌های بارز این مسجد محسوب می‌شود. در ضلع غربی مسجد یک در ورودی به حیاط حرم شاهچراغ ساخته شده. این ورودی در رواق ده دهانه است که انتهایش به شبستان ضلع جنوبی می‌رسد.
دانستنی‌های جالب درباره مسجد
همان‌طور که گفته شد این مسجد آنقدر برای مردم شیراز اهمیت دارد که جزئی از باورها و اعتقادات آن‌ها شده است. خیلی از مردم باورهای عجیبی درباره این مسجد دارند. اعتقادات مردم شاید خیلی به واقعیت نزدیک نباشد، اما باید به آن‌ها احترام گذاشت و با احترام برخورد کرد. آن‌ها معتقدند عصای موسی یا اژدهای آن عصی در قصه موسی و ساحره‌ها زیر ساختمان خدای‌خانه خفته است.
مردم شیراز این مسجد را قبله اول مسلمین قبل از تغییر به سمت کعبه می‌دانند و معتقدند این‌جا مسجد‌الاقصی است.
همچنین تعدادی معتقدند که مسجد عتیق درواقع همان محل نزول عیسی با اسرافیل و میکاییل دو ملک مقرب خداوند است.
این سه اعتقاد جزو مهمترین باورهای مردم درباره این مسجد است، اما مسجد عتیق عجایبی هم دارد. مثلا عده‌ای فکر می‌کنند این مسجد قبل از تغییر کاربری آتشخانه بوده. این اعتقاد از نوع معماری ساختمان و تعدادی شواهد تاریخی نشئت می‌گیرد. همچنین بسیار می‌گویند دیوار ندبه این مسجد جاییست که بُراق، اسب معراج پیامبر از آن عبور کرده است.
ساعت بازدید از مسجد چه وقت است؟
مسجد عتیق شیراز حالا به مکانی برای عبرت، تحقیق و تفحص تبدیل شده است. دیگر نه حافظی به آن‌جا می‌رود تا قرآن بخواند و نه کاتبان برای نوشتن در آن‌جا حاضر می‌شوند. پیشنهاد می‌کنم برای مشاهده مسجد عصرگاه بهار را انتخاب کنید. هوای شیراز در این فصل تماشایی است همچنین عصر آفتاب اذیتتان نمی‌کند. با این‌حال درهای مسجد هرروز از ساعت 8 صبح تا 8 شب باز است و برای پذیرایی از مردم با منظره‌های تاریخی آماده.
مسجد عتیق شیراز کجاست؟
تقریبا هر روزی و هرشب افراد زیادی به سمت این مسجد روانه اند. برای رسیدن به مسجد فقط کافیست تابلو‌های شاهچراغ را دنبال کنید. مردم زیادی برای اقامه نماز در این مسجد روز و شب حاظر می‌شوند که این مسئله مشکلی در بازدید از مسجد ایجاد نمی‌کند. برای رسیدن به این مسجد کافیست از مترو شیراز در ایستگاه لطفعلی خان زند پیاده شوید و از تاکسی‌های خیابان لطفعلی خان زند سراغ مسجد عتیق را بگیرید.
مسجد جامع عتیق شیراز روی گوگل مپ
بازدید از مسجد عتیق جایی برای جست و جوگر ها
فکر نکنم جایی را بشناسید که مثل مسجد عتیق هر گوشه‌اش پر از معنا و داستان و تاریخ باش. به‌شخصه آنچیزی که مجذوب این مسجدم کرد، نه معماری، نه نقشه و نه نقش و نگارش بود. کنجکاوی من از بابت داستان‌هایی بود که پشت سر این بنا گفته می‌شد. خیلی دوست دارم روزی با پیر مردی کنار این مسجد گفت‌وگو کنم و تاریخش را از آن بپرسم.
جدیدترین مقالات کابون
تبلیغات مدیر ویپ
محل تبلیغات شما !
